Isparta Osmanlı’sı kunduracılık sanatı ve deri üretiminde, ticaretinde bölgede üç yüz yılı hâkimiyetini sürdürür. Isparta kunduracılığı halıcılığı, gülyağı üreticiliği kadar bilinmez. Adeta Isparta’ nın, tarihini sanatlarını yazanlar, tanıtanlar kunduracılık sanatını göz ardı etmişlerdir.  Şimdilerde Kütahya Açık Ceza Evi mahkûm çalışanları Osmanlı dönemi Isparta’sında üretilen kunduraları (Bay-Bayan)  ve deriden üretmekteler. Hepsi Osmanlı dönemi Isparta Kunduracılık modelleri işi! Tüm ülkemizdeki Açık Ceza evi satış ofislerinde daha ucuza satıldığına tanık olmaktayız.  Osmanlı Isparta’sının 1670’ li yıllarından Cumhuriyetin ilk yirmi beş yılına kadar Isparta Kunduracılığı, dericiliği üretim ve ticareti bölgesinde üstünlüğünü kimseye kaptırmaz.  Sadece Gayrımüslim kundura ustaları yoktu. Isparta da: Yörük –Türkmenler göçebelikten kurtulup yerleşik yaşama geçtikçe Türklerden de ustalar yetişmeye başlar. Burdur yerleşkesi de uzun yıllar Isparta’ya bağlıydı. Kunduracılık sanatında, ticaretinde Burdur’da etkindi.  Her türden erkek, bayan, çocuk kunduraları üreterek komşu-bölge vilayetlerindeki insanlar Isparta imali kunduraları üç yüz yıldan fazla ayaklarında taşımışlardır. Kundura dış satımı Osmanlı’nın hâkimiyetinde olan Adalar denizindeki on iki ada insanlarına kadar yansır.  1670’ lerden 1920’ lere hatta 1960’lara kadar Isparta bölgesinde hayvancılıkta öndeydi. Dolayısıyla dericilik, kunduracılıkta çok etkindi. Isparta kundura yapımıyla adını duyurur.  Haki, gülyağı, afyon sakızı yanında dokumalık Boğasa kumaş üretimi, kunduracılık sanatıyla Isparta bölgesinde tek liderdi.                           Isparta Kunduracılıkta Bölgesinde Söz Sahibiydi  Arattırmalarım beni Isparta kunduracılık tarihine götürdü. Osmanlı döneminde Isparta kunduraları Kütahya sancağına satılmaktaydı. Birkaç yıldır Kütahya T Tipi Kapalı Ve Açık Ceza İnfaz evinde üretilen ayakabılar bölgemizde satış rekorları kırmakta. Zannederim Kütahya Dumlupınar üniversitesi tarih hocalarından destek aldılar ki: araştırma yaptırmış olmalılar ki kunduracılıkta günümüze Kütahya  kundura üretimi liderliğini kapmış gözüküyor.Çünkü üretilen kundura modelleri Osanlı Ispartasında bir zamanlar üretilen ayakkabı tipleri görünümünde. Kütahyada kader mahkumlarında sağlam,deriden, hilesiz Isparta işi kunduralar üretilmekte. Türkiye’mizdeki mağazalarında daha ucuza ve sağlam ayakkabılar halka satılmakta. Dalaman Açık Ceza evi satış mağasaında satılan kunduralar tarihi Isparta işi modellerine çok benzemekte.   Tarihi Süreçteki Isparta kunduracılık sanatı ve ticaretini, dericiliği konusunda on, on beş sayfa dedelerinin tarihi notlarından bilgi gönderen (sağolsunlar) Osmanlı’nın Isparta Acem torunu akademisyen notlarından bazılarını şöyle sıralayabiliriz.  Isparta merkezinde erkek ve bayan kunduraları yapım (Çoğu Isparta, Burdur Ermeni Kundura Ustalarına ait) üretici 69 atölye vardı. 1876’lı yıllarda zirveye çıkmıştı bölgede. Hatta Kütahya sancağında da kundura üreten atölyeleri Ispartalı Acem (Ermeni) Müslüman ortaklığı ile pabuç üreten atölyeler açılmıştı.              Tarihi Kunduracılığında Bir Dönem Isparta’da Ünlü Kunduracılara Gelince  Doğancı mahallesinden Aldan oğlu akrabalar Deli Mustafa Aldan oğlu Hacı Hafız Hüseyin Efendi ile amcaoğlu Aldan oğlu Hacı Mehmed ortakları Acem (Ermeni) usta Hoca Balı oğlu Sudri ağa ile muhteşem tipte bay, bayan ayakkabılar üretilmiş. Hatıralarını kara kalem not ve çizimleri 150 yıl dededen toruna saklanmış. Hatta 1917’lerde Isparta’dan önce Fransa’ya sonra Kanada’ya gider Acem Ermeni’si Ispartalılar yanlarında dede hatıra defterlerini götürmüşler.    Özellikle Isparta Acem ve Rum kundura ustalarından Doğancı mahallesinden Sudri oğlu (Sadri) Kastanti Hıristo kundura ustası,  İğneci-Kurtuluş- mahalleli Luka Kırbızlı (Kıbrızlı) oğlu Yani usta, (1894), Emre mahalleli, Tüfenkçi oğlu Tamyanos Ustalar Isparta-Burdur kunduracılığında ün salmışlardı.  Hoca oğlu Kelman (Güleman) ile bayan terlik, çedik ustası da bir hanım usta idi: Arza kızı Hacı Marya usta ve on çalışanı ile 1867’ lerde Isparta Psidya bölgesinde ün salmış bayan bayan terliği, erkek çarık ustasıydı.      Çizim ve kunduracılık model ve malzeme notlarını deftere not etmişler. Belki ticarette ve sanatta sermaye sayılan, para, pul bırakmaktan daha değerli kunduracılık tarihi Isparta kunduracılığının daha da gelişmesi, yeniden 150 yıl sonra canlandırılması bu not ve çizimleri torunları için sermaye olmuş.     Kundura ustası Isparta Aceminin torunları şimdi Kanada da gerçekten dillere destan olan Isparta ayakkabı fabrikaları ile Kanada ve ABD’ lerinin Kanada’ ya yakın bölgelerinde ürettikleri insanlarca aranmakta. Isparta da yaklaşık 150 yıl önce dedelerinin ürettikleri kunduraların modellerini ayakkabıya dönüştürmüşler.     Isparta kunduracılığını dışsatım anlamında işlerlik kazandırılmak amacıyla Avukat, İşadamı Isparta Rum’u Temelidis (Kurtuluş Mahallesi Mürüvvet Başdeğirmen Aile Sağlığı Merkezi altında bulunan bir sokak var. Temelidis evi bu aileye aittir) İşte Avukat Niko Temelidis bu sokakta, söz konusu evine yakın yerde büyük bir kundura imalat atölyesi açar.(1883)                                                    İddia Ediyorum:  Günümüzde Askeri Tactical (taktik) Bot Modelleri 1898’lerde Isparta da Dikilmiştir.  Askeri bot ayakkabı yapımında modelleri geliştiren de bir Ispartalıdır. Ispartalı Merhum İşadamı Süleyman Şahlan Gıda, Balıkçılık firmasının sahibiydi. Oğullarından günümüzde Ahmet Hamdi Ankara’da işadamıdır. Diğer Oğlu Osman Doğan Şahlan Gıda ve Balıkçılık fabrikası sahibi. Büyük dedeleri Arif Şahlan Bakanlar, Çanakkale cephelerinde çarpışmış bir merhum gazimizdi.. Dedeleri Gazi Arif ağanın sanatı ayakkabıcılıktı.   Asker potini ustalığıdır. Isparta Ermeni’si ustalardan öğrenmiş. Savaşa gittiği Yemen, Selanik, Başkanlar ve Çanakkale cephelerinde askerlerin potinlerini tamir ederek; cephe kumandanlarının madalya ödüllerini almış.   Sanatı Isparta da Isparta acemi ,(Ermeni) ayakkabı ustası Esterati oğlu Güleman Ağa’dan öğrenmiş. Dede Arif Şahlan Usta Osmanlı ordusunda asker potini üretmenin yanında savaş cephelerinde birçok asker potini yapan çırak yetiştirmiş.  1904’ te şimdiki Isparta belediye başkanı Şükrü Başdeğirmen’ in büyük büyük dedelerinden Başağa Başdeğirmen Celal Ağa’nın da deri ticaretiyle de uğraşır. Ortak olduğu, yaygınlaşmış Isparta ayakkabı sektörünün ihtiyacı olan işlenmiş deri üreten Şayak şirketi kurulur. Fabrika Başağaların değirmenlerinin bahçesinde yer alır. Osmanlı da ilk renkli deri üretimi (Sahtiyan9 üretimi Başdeğirmenlerin ortak oldukları Isparta Şayak fabrikasında (1908)üretilir.         Osmanlı Isparta’sının Kunduracılığı ve Deri Üretimi Tarihi Anlatmakla Bitmez.  Esasında Isparta Kurtuluş-İğneci mahallesinde yer alan Acemhan (Ermeni İşhanı) Isparta Ermenilerinin 1743’lerde altı imalathanede kundura imalatını başlattıklarını da hatırlatalım. (Saygıdeğer kanada University Of Calgary görevli Isparta Acemleri torunu hanımefendiye gönderdikleri Osmanlı da Isparta kunduracılığıyla ilgili dede notlarından dolayı teşekkürler.  1810 ’lan itibaren 1960’lara kadar Isparta da kunduracılık sanatı bölgede çök ün salmış. Bir yüz elli yıl sadece siviller için değil Osmanlı ordusuna deriden kılıç kını, asker matarası (suluk), deriden asker çantası üretilmiş. Şimdiki açılışını ve yılların kalmış işini bitiren Belediye Başkanı Başdeğirmen’ in (2023) açtığı Isparta Meydan AVM’ nin olduğu yerde Rum ve Ermeni Ispartalı deri ve Kundura üreticilerinin imalathaneleri 1914’e kadar mevcuttu. Yıllarca Osmanlı ordusu için kılıç kını, matara (suluk),deri asker çantası, mermilik, asker botu üretiliyordu.                                    Isparta Kunduracılığında Canlı Deliller   Isparta’dan zorunlu göçe tabi tutulan Ispartalı Acem (Ermeni) ustaları yurt dışına giderlerken dedelerinin tuttukları ve kendileri için ilerde bir ticari, sanatsal sermaye olacak hatıra defterlerini götürdüklerini söylemiştim. Kanada da üniversite de öğretim elemanı olan Ispartalı Acem (Ermeni ) torun Marta Boğ Tactical Os Hanım şahsıma gönderdikleri E-Mail mektubunda şunları not etmiş.  ”…Büyük büyük dedelerim Isparta’dan göç ettikleri esnada yanlarına yedek elbise veya çamaşırları götüreceklerken kunduracılıkta önemli olan aletleri yanlarına almışlar. Gözleri gibi korumuşlar göç yolculuğu esnasında.   Kunduracı dedemlerin yanlarında götürdükleri aletleri şunlardı: Kunduracı mili, maşa, kulak (ahşap çerçeveyle yapılmış kova), bir bohça içinde göstermelik ahtar ağacı (yabani armut) parçaları, masat (biley aleti), (deri örmek için kullanılan bir aletler, hoval, kaz (parlak tunç madeninden, kazayağına benzediği için bu ismi almış olabilir) aletini de yanlarına almışlar…  Osmanlı Isparta’sında ayakkabı üretenlere “dikici” adı verilirdi. Söylemiştim:   Osmanlı Isparta’sında bölge sancak vilayetlerinin (ki Konya dahil)ayakkabı ihtiyaçları Isparta-Burdur birleşik sancağından sağlanırdı. Her bir Isparta mahallelerinde on’ dan fazla ayakkabı dikicisi bulunurdu. Mesela Şimdi Isparta Mimar Sinan Camisi karşısında arka sokak Kasapbaşı sokağıdır. 1913’lerde Acem Ermeni’si ağırlıklı Rum, Müslüman ustaların kundura üretim atölyelerinin sayısı 29’du.Ermeni ve Rum ustalardan başka ortaklarından bazıları:  Sillelizade kundura ustası Hacı Ali Doğan usta, Çizmeci Ali usta, Kadıoğlu Kabak Ömer, Şeyhoğlu mestçi hasan usta, Dalkavuk oğlu çizme dikicisi Mehmet usta, bayan çedik-edik üreticisi Çıkrıkoğlu Hüseyin, pabuççu Şakım Mehmed ustalar.. Araştırma: Bayram Aygün E. Öğretmen/Köşe Yazarı.2024-Isparta