Şimdiki Isparta’ mızın sanayi üretim, sanat ve zenatın 1900’lü yılların daha da gerisinde olduğunu söylemek mümkün. Osmanlı idaresinin Cumhuriyet’ in kuruluşu 1923’ den geriye doğru bir yüz yılını ele alalım. Zorunlu, (mecburi) 1924 Lozan Mübadil nüfus değişimi, (göç) ile memleketimizini birçok yerinden, Isparta Burdur, Alanya’ dan Osmanlı rumları zorla, ite-kaka Yunanistan’ a göç ettirildi. Rumların Isparta’ nın ticari dokusunu elinde tutan, Osmanlı idaresinin gözünde büyük bir yeri vardı. Teke bölgesi, Isparta, Burdur, Alanya (o zamanın tekno lojisini de göz önüne alarak) muazzam bir kalkınmışlık söz konusuydu. Sanayi, sanat, zenat, tarım durumu yönünden Isparta’ mız kalkınmada, deyim yerinde ise; uçuştaydı. Tarihçi İlber Ortaylı Ortadoks Hıristiyan dininden olan Isparta Rumları için bir beyanda bulunuyor: Yunanistan’ a 1924 de Lozan anlaşmasına eklenen bir madde gereği göç ettirildiler. ”Şu bir gerçektir. 1924 mübadelesi Yunan Baş bakanı Venizelos’un fikridir. Türkiye’ de moda bir saldırı başladı; “Cumhuriyetçiler etnik temizlik yapmak için müba deleyi ortaya çıkardılar” Venizelos, bunu bir fırsat bildi. Halıcılık, dokumacılık, ticaret, sanayi, ziraat, değer dallarda Isparta sancağı büyük bir kalkınma hamlesi içindeydi. Devleti Osmaniye ve Isparta sancağı en parlak kalkınmışlık günlerini yaşıyordu. Bir örnek verelim: 1914 de ITSO Başkanı Şükrü Başdeğirmen’ in büyük dedesi Un ağası, Dere Sanayi çarşısı Esnaf Lonca emiri, Başağa Kadir Ağa ile ortakları Isparta Emre Rumları’ ndan İstati bey, Gavriloğlu, Panoyat Şerefattinoğlu dörtlüsü ile Şayak (deri) fabrikası kurup üretime geçtiler.. Sadece 1914’ de Çanakkale savaşları başlangıcında 10 bin asker postalı, beş yüz okka sahtiyan (deri) at-kağnı koşum malzemesi, asker için deriden su matarası, işlen miş diğer kösele malzemelerini Çanakkale umumi kuman danlığına gönderilmesini göz önüne alacak olursak; Isparta’daki deri sanayiinin üretim kapasitesini düşünmek gerekir. Sadece 30 çeşit ağır, orta diyebileceğimiz sanayi dalında Isparta, Burdur, Alanya Rumlarının öncü girişimi ile Isparta sancak bölgesi parmakla gösteriliyordu. Isparta’dan 1913’de gül motifli soba üretilerek 500 adet Konya’ya eyaletine satışı gerçekleşir. Bundan dolayıdır ki; Osmanlı da ilk Ticaret ve Sanayi odasının yine ilk kuruluşu Isparta sancağında Isparta sanayisinin, ticaretinin, Ziraati nin önce olmasından dolayı: Isparta Sanayii Ticaret ve Ziraat Odası 1867’de kurlurken İstanbul Saltanat Başşehri Dersaadet Ticaret ve Sanayi odasının kuruluşundan (1882) 15 yıl önce, Trabzon Sanayi ve Ticaret odasının kurluşundan 17 yıl önce 1884 kurulduklarından anlıyoruz ki: Isparta Rumları’ nın Tarihçi İlber Ortaylı’ nın söyleyişiyle Türk asıllı Isparta Rumları Isparta’ mızın zamanın Osmanlısı’ a kalkınma yönüyle çeki düzen verdiklerini anlamaktayız. Yeni Türkiye Cumhuriyet’imizin siyasi politikasını asla karışamam. Ama bildiğim tek şey: Tarihçi İlber Hoca’nın dedikleri Teke bölgesinin (Isparta) Ortadoks Rumları’ nın Lozan anlaşmasına eklenen bir madde ile neden Isparta’ dan paldır-küldür kovuldular? Şimdi Yunanistan’da Neo Lonia, Neo Fokea, Neo Arteka ‘ya bölgelerine yerleştirilen Teke, Isparta Rumları Yunan sanayisini, Ticaretini, tarımını almış yükseltmişler. Isparta Rum torun Andon Kazancıoğlu şimdi Yunanistan çiftçi bakanı. 1924’ de kovulduktan sonra, Isparta tütüncülüğü, halıcılığı, afyon ticareti, dokumacılık, kumaş dış satımı, dericilik, kuyumculuk orta sanayi çökmüştür. Esnaf sanatı ve zenatı zarara uğramıştır. 1924’de Isparta, Kayseri Niğde’de halk sancak Mutasarrıflıklarının (Vali) önünde esnaf toplanıyor ve “ bu insanları göndermeyin. Biz burada aynı dükkânı bile açamayız” diyorlardı.. Bayram AYGÜN 2016 Akdeniz-Isparta