Isparta sancağının geçmişiyle ilgili somut olmayan, konuşulan, zamanında yazılmış günlüklerden alınan ilginç anlatılardan, notların bir bölümünü sizlerle paylaşmak itiyorum. Isparta’nın ilk Müslüman girişimciliği 1881’lerde Isparta sancağında başlar. O tarihe kadar Gayrimüslimlerle Ispartalı Müslimlerin ticari, üretim anlamında ortaklıkları da olmuş. 1839 yılında okunan Tanzimat Fermanı çağdaşlaşmaya yönelikti. Ama Isparta sancağında bu konuda ve her alanda çok seyrek atılımlar oluyordu olmasına ama yine de Isparta da bazı medreselerdeki hâkim kişilerin yüzünden yenileşme her alanda çok yavaş ilerliyordu. 1881 Tarihi ise Isparta sancağı bölgesindeki yenileşme, modernleşme tarihi dönüm noktası olur. Hatta tarımsal alanın dışında Müslüman bayanların ticari yaşamda ticaretle uğraşı içinde olmaları dini açıdan da iyi karşılanmazdı. Bu da, bu tarihte kırıldı sayılır. Söz konusu yıllarda dönemim kadısı (Müftü) Hacı Hasan Efendizade (aynı zamanda Şadiye Buk’a’ sında (Psikoterapi, Ruh Sağlığı- merkezi), medreselerde ders veren öğretmen İsmail Hakkı Efendi Hoca’dan görüş alınır. Isparta sancağı ticaret meclisi bu izni alır. (1920 TBMM Isparta Milletvekili Hüseyin Hüsnü Özdamar’ın Babası, SDÜ’ de Prof. Dr. Murat Ali Dulupcu’ nun büyük büyük dedeleri.) Isparta Rum girişimcilerinin ve de hem Gayrimüslim hem de Müslim dini çevrelerin engelleme davranışları görülmesine karşın, sanayi dalında Türk’e has ilk davranış 1881’de başlar. Gayrimüslim ortaklar olmadan, aynı zamanda da Müslüman bayanlarında ticaretle uğraşabilecekleri anlamında ticari girişimcilik Anadolu’da, Isparta sancağında 1881 de başlar. Isparta Mevlevihane’si son dedesi Ali Dede Efendi, babası Mehmed Dede Efendi Mevlevi Efendi’den tekkenin yönetimini devralır. Ali Dede Efendi, babasının tekke adına tuttuğu Mevlevihane günlüklerini de devralır. Söz konusu bu bilgiler Ali Dede’nin ve babasından aktardığı günlüklerden alınmıştır. Rum, Ermeni ya da Yahudi cemaatinden olmayan, sadece Ispartalı (1881) Müslüman müteşebbislerden oluşan, üretime yönelik fabrika olan Şayak Deri-Bez fabrikası kuruluşu gerçekleşir. (Mevlevihane’nin son dedesi Ali Dede 'nin günlüklerinden, torunu Ali Mete Tanrıbilir’ den 1983’ te şahsımın aldığı notlardan. Böyle bir girişimin “iğneden ipliğe” denilebilecek girişimin gerçekleştirilmesi için Faik Ağa ve müteşebbis grubuna cesaret verenler olur. Bunlar: Antalya Mutasarrıfı Turhan Paşa, Burdur Mutasarrıfı Akif Paşa ve Ispartalı damadı Emin Bey’dir. Bu kişilerin aydın görüşlü olduklarını not etmiş Mevlevi dedesi Ali Dede Efendi. Konu edindiğim deri işleme, deri ürünleri fabrikasının ilkinden bahsediyorum. Ispartalı Müslimlerinden oluşan bir şirkettir. Isparta için günlük yaza tarihçileri tek fabrikaymış gibi ele alırlar konuyu. Şayak deri işleme ve deri ürünleri fabrikası Isparta Dere mahallesinde iki defa açılıp kapanmıştır. Şayak Şirketi adıyla kurulan şirketin birincisinin kurucuları Müslimlerden oluşmakta. İkincisi de Rum ve Müslüman ortaklığı ile oluşmuş olmasıdır. Her iki durumda da fabrika Dere mahallesindeki Baş değirmenlerin yanındaki arsada yer alır. Şimdiki Isparta Belediye başkanı Şükrü Başdeğirmen’ in 2021 Belediye Başkanı’nın dedesinin kardeşi Faik ( Sarı Faik Ağa) Efendi liderliğinde gerçekleşir. 1881’de Sarı Faik Efendi 1844’de Isparta Vali-Mutasarrıfı Celalettin Paşa’nın Isparta’daki (Dere-Yenice mahallesinden) evliliğinden torunudur. Şayak deri işleme (deri kumaş karışımı) ürünleri fabrikasının birinci ortağı Baş değirmenlerden ailesi oluşturmakta. Dere mahallesinde yer alan Baş değirmenlerin değirmenlerinin birisinin üst tarafında bir arsa üzerine Şayak İmalâthanesi (fabrika 1881 de) kurulur. İki defa kuruluşu gerçekleşen Şayak fabrikasının ilkidir. Genellikle ordu ve denizciler için Osmanlı abası (dokuma-deri karma dikimli) biçiminde olup dayanıklı kumaşlar deri ile ilişkilendirilerek İngilizlerin imalatından daha dayanıklı mamuller üretilir. Fabrikayı işlenmemiş deri bulunması anlamında şimdiki Gönen Yuvecca yaylasında ortaklara ait koyun ve keçi sürüleri oluşturulur. FABRİKANIN AÇILIŞINDAN ALTI YILSONRA BAŞINA GELENLER Dede-paşa Celalettin paşanın torunu Faika Şükran Hanımın yeğenlerinden Faik Efendi Şayak Deri fabrikasının birinci kurucu üyesidir. (Isparta Belediye Başkanı-2021-Şükrü Başdeğirmen’ın geniş aile sülalesinde ticari faaliyette bulunmuştur. Ali Dede efendinin faydalandığı, günlüğüne kaydettiği defterlerinde yazılı olan, Baş Değirmenlerin geniş ailesinde altı Faik ismi geçmekte) sancak vilayet salnamesi ve defter-i vilâyette geçmekte. Şayak deri işleme ve deri kumaş türünde mamuller üreten fabrikanın diğer kurucu üyeler içinde Gayrimüslimler alınmamışlardır. Karaağaç mahallesinden Urgancı hacı Mustafa oğlu İbrahim. Katırcıoğlu Çerezcioğlu Hüseyin’in oğlu İbrahim efendiler. Yenice (Muhtar) mahallesinden Karaalioğlu’nun oğlu Ömer, Doğancı mahallesinden (değirmenci) Molla Ömeroğlu Ömer, Dikici Mercimekçioğlu’ nun oğlu Ali, Dere mahallesinden Mutafalioğlu Mahmud’ un oğlu Ali, kardeşi Mutafoğlu’nun Üvey oğlu Ömer’dir. Boşgelmezoğlu Hüseyin’in oğlu Mahmud. Burdur Mutasarrıfı Akif Paşa ve damadı Emin. Fabrika için deri kaynağının oluşturulması da çok dikkat çekicidir. Zagros Dağları'ndaki (İran) yabani dağ keçileri ile yerli Gönen Yuvecca Yörüklerinin koyun ve keçileri ile çiftleştirilerek elde edilen yeni türdeki koyun ve keçiler in derileri hem kalın hem bu hayvanların büyümeleri hızlı olduklarından dolayı tercih edilmiş. Yeni sürülerden elde edilen koyun ve keçilerden elde edilen deriler oldukça imalat sağlamlığındadır. Fabrikanın ilk imalat ürünleri çok rağbet görür. Pazarlarda özellikle Trakya Hasköy panayır alanında Isparta sancak şayak fabrikasında üretilen mamuller alıcı yönüyle Rumeli, Karamürsel pazarlarında alım gücü bulan mamullerin aksine Isparta şayak fabrika ürünleri aranır olur. Bu durum deri ticaretini elinde bulunduran Yahudi tüccarları tedirgin eder. Çünkü Rumeli de, Karamürsel' deki fabrikalardaki işlenmiş deri hammaddeleri alıcı bulmamaya başlar. Yahudi tüccarları satışı az yapılan, kısmen ticari ortakları oldukları Karamürsel deri mamullerini satamaz oldular. Isparta Sancağı Mutasarrıf vali Ahmet Cevdet paşa söz konusu fabrika ürünlerinin daha da satış pazarı bulunsun ister. Fabrikanın genişletilmesi düşünülür. Söz konusu Isparta deri fabrikası için gerekli takviye işçi ve ustabaşı çalışanlarının sayısı artırılması planlanır. Bu durum Isparta sancağına Pazar araştırması, ticari havayı koklamak için gelen Yahudi tüccarları rahatsız eder. Yahudi tüccarlar Şayak fabrikasının yükselişini durdurmak isterler. Yahudi tüccarlar medreselerdeki din adamlarından bazılarıyla görüşürler. Din adamları kanalıyla yapılması istenen kurnazlığı devreye sokarlar. Söz konusu bazı din adamları medrese, diğer dini ibadet alanlarında din adına verdikleri vaazlarda: “..Müslimler imalat mallarını Avrupa Gayrimüslim pazarlarında satış işiyle uğraşmalarını dini yönden sakıncalı görüyoruz…” Gibilerden terkinleri insanları rahatsız eder. Fabrikanın tezgâhlarında çalışacak işçi ve ustaların Avrupa şehirlerindeki Gayrimüslim insanlardan ders alınması, kursa gönderilmeleri fikirleri taşıyan bazı medrese hocalarının görüşleri Isparta sancağında dalgalanır ve kabul görür. Söz konusu çarpık-çurpuk İslam ilmiyle bağdaşmayan görüşler medrese hocalarının sohbetlerinde yer alması fabrikada çalışmaya başlayacak işçi ve usta ailelerini tedirgin eder. Fabrika için takviye işçi ve usta olmak isteyenler bundan vaz geçerler. Isparta hanlarında birkaç hafta kalan Yahudi tüccarlar bazı medrese hocalarıyla (hanlarda) buluşmaları göze batmaz. Bu toplantılara bazı Ispartalılarda katılırlar. Bunlardan bazıları: Yaylazade mahallesinden Hafız Mollalardan Şeyh Mehmed Kadir, Sıbyan Mektebi Hocası Şeyh Gümüşhafız akrabalarından Hoca (Derin Hoca) Murtaza, Şeyh (Kutlubey mahallesi) yazıcılık mesleğini yürüten Sarı Hafız İmam Nakip, Mollasalihoğlu Şeyh Murtaza Kasım... Bu tarihlerde Isparta sancak bölgesi Reji Müdürü Fransız M. Mil (Osmanlı tütün ve tuzu denetim altında tutup batılılar adına vergi alan kuruluş temsilcisi) deri yarı mamul başka yerde üretilen mallarını satamayan Yahudi tüccarları gizliden Isparta’ya çağırır. Yanlarında da satamadıkları Isparta sancak dışı üretilmiş yarı mamul deri ürünlerinin bir kısmını da haksızca, Şayak fabrikasını batırışa götürme fiilleri güdülür, başka yerlerde üretilmiş mamuller Isparta’ya getirirler. (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Mevlana Müzesi Hazine-i Evrak Arşivi ve Isparta Şeriyye Sicilleri notl..) Aynı tüccarlar Isparta gümrük damgası yemiş Isparta sancağında üretilmeyen mamulleri başka pazarlarda satmaya çalışırlar. Bu defa alıcı Avrupalılar söz konusu Isparta mamulü olduğu iddia edilerek; zannedilen malların kötü üretildiğinden almak istemezler. Böylece Isparta’nın ilk şayak deri mamul ürünleri ilerleyen birkaç yıl içinde mamullerin satışı azalır. Diğer nedenlerle birlikte Şayak fabrikası kapanır. Isparta sancağı bir defa daha Yahudi tüccarlarıyla birlikte hareket eden medrese hocalarının bazıları yüzünden oyuna gelir