Osmanlı’nın Isparta sancağında çokbilmişler Müslüman tüccarların yabancılara mal satışını dinen yıllarca sakıncalı bulmuşlar. Osmanlı bütçesine katma değer sağlayan Gayrimüslim tüccarları 1923’ te kovduk. Ticari yapımızı zayıflattık. 101 Yıl oldu. O günden bugüne ekonomimiz kendine gelemedi. Şu anda onun sıkıntısını yaşıyoruz. Saygıdeğer okuyucular, belgesel olarak elimde tuttuğum kanıtlara göre Isparta geçmişinde dışsatım ekonomik yapımızın zenginliğinin tartışmasız olduğunu söylemeliyim. İdari yönden zaman zaman komşumuz Burdur Isparta’mıza bağlı idi. Burdur’ dan da dışsatım ihraç mallarını yine Burdur ‘da yaşayan yerli Gayrimüslimler yurtdışına gönderirlerdi. Bizans döneminde Isparta’nın adının Sparta olduğunu daha doğrusu bölgenin ismiyle Pisidia Sparta’ sı olarak bilindiğini de hatırlatayım. 1850-1922 döneminden başarılı bir dışsatım hamlelerinin bir bölümünü sizlerle paylaşmak istiyorum. Mevlevi Dergâhının “İaşe- kiler alışveriş” defterlerinde alım-satımların arasına yerleştirilmiş anı notlarından faydalandım. Yunanistan’da yaşayan Yazar Stavros Pantelis Kaplanoglou’ nun yazdıkları Mevlevi Dergâhı günlüklerinde yazılanların bir benzeri olduğunu görüyoruz. Babası Isparta Rumlarından bir tüccar. Akrabaları bugünkü Isparta ITSO, 1864’ lerin Ticaret Meclisi kurucuları. Yazar Kaplanoğlu ’nun baba ve annesi Pantelis Kaplanoglou Lozan Mübadili Ispartalı. Selanik Kozani (1926) bölgelerine yerleşmişler. Selanik’te Kaplanoglou Spartalis (Ispartalı) olarak tanınmakta olup (şimdilerde) Yunanistan’ ın ünlü yazarlarındandır. Henüz yazarla tanışmadık ama şahsımın yazılarından faydalandığını söylemeliyim. Isparta’mızla ilgili gazetelerde yazı yazmakta. LOZAN Mübadil yasasıyla (1923-1928 arasında) babası, annesi Anadolu’ dan, Isparta’ mızdan göç ettirilmiş. Yunanistan’ a gitmişler. Gayrimüslim birinci, ikinci hatta üçüncü kuşak insanların anılarından faydalanıp yazı yazıyor. Tabi ki: Osmanlı Isparta’sını, sosyal, ticari durumunu daha iyi anlamaktayız. 1850-1922 Yılları arasında Isparta sancağında ticaretin tamamen Osmanlı Isparta’sının Rum Ermenilerin (Acem) Ağırlıklı olarak ellerinde olduğudur. Müslümanların ticaretle uğraşılarını göremiyoruz. Müslüman tüccarların (ki sayısı çok az) dışsatım anlamında Isparta (Sparta) sancak bölgesinde yetişen veya yeraltı yerüstü zenginliklerin yurt dışına (Ecnebilere) satışının yapılması Isparta Medrese hocalarınca “günah” sayılmış nedense! Söz konusu vaaz- buyrukları dinlemeyen birkaç Ispartalı Müslüman tüccar ancak yılın yarısı İzmir, diğer yarısı Isparta da oturmaları sayesinde kendilerini medrese hocalarının baskılarından sıyrılmışlar. Cumhuriyet idaresi kuruluncaya kadar tüm Osmanlı bölgelerinde Müslüman din çevreleri özellikle Şeyh-Müderris unvanlı Medrese görevlileri siyasi, yönetim işlerine karışmışlar. Bir şekilde kendi dediklerinin bir dini buyruk anlamında göstermişler. Halkın dini emir gibi kabul görülmesini istemişler. Böylece, Osmanlı ekonomisinin zayıflatmış olduğu kanaati çıkıyor mu? Osmanlı bütçesinin gelir kaynaklarının anlamlı bir bölümü (katma değer) Isparta sancağından sağlandığını hatırlatalım. Isparta sancağında Gayrimüslim tüccarların Psidya Metropolitliği (kilise) kontrolünde Gülyağı, Gülsuyu, Gülkurusu, taze kurutulmuş Gül dalı, Kitre-Geven Sütü, Geven kökü, kurutulmuş yaprağı, Atabey tütünü dış ülkelerinde çok rağbet görüyordu. Harmanören Pambuklu ovasının Pembe renkli pamuğu (ki sadece Anadolu’da bu bölgemizde yetişirdi) şimdi kayboldu. Sadece Amerika Virginia eyaletinde yetiştirilmekte. Isparta Gül’ü pembe renkli, pahalı pamuktu. Yabancı tüccarlar Mimar Sinan camisinin karşısındaki Pamuk Han’a gelerek Rum toplayıcı Ispartalı tüccarlardan satın alırlardı. Söz konusu Pamukhan’ ı yaptıran ve sonradan Müslüman olan Rum ‘un bir mezar- türbesi halen burada yer almakta. Ispartalı Ermeni ve Rum tüccarları vergilerini hiç aksatmadıklarını hatırlatalım. Osmanlı döneminde Isparta’dan özellikle Kuleönü ve Gönen ‘de üretilen Afyon sakızı Amerika ilaç sanayi temsilcilerince tercih edilen üründü. Ayrıca Afyon kabuğu ve Afyon kurutulmuş deste dal-çubuğu dış satım ürünlerindendi.1890-1922 Dış satımcısı Ermeni ve Rum Ispartalı tüccarlardan bazıları: Basioglou H.(Başoğlu), Hatziavrakoglou H.(Avrakoğlu), diğer akrabası Christos Avrakoglu. (Sparta Ticaret Meclisi Üyesi), Kahramanoglou (Kahramanoğlu) Michael, İzmir-Isparta arası gidip gelen Acem asıllı Agop efendi. Vassiliadis A. (Gönen Rumlarından, oğlu 87 yaşlarında Nikolaos Vogiatzoglou ve ardından oğlu Vassilis Vogiatzoglou Yunanistan da çocuk doktoru ve yazar. Sınır tanımayan doktorlar üyesi: Vogiatzoglou, Vassos H.) Hatziavrakoglou, H. (Avrakoğlu), Vassioglou. Stavros Giokbasoglu (Gökbaşoğlu) (1867'de Sparta Ticaret Konseyi üyesiydi.) Ardından oğlu Giannis Giokbasoglu (Gökbaşoğlu) Isparta'dan Avrupa ülkelerine Gülyağı, Afyon sakızı, Halı ihracatçısıydılar. Bu tüccarlar Isparta, Burdur sancaklarındaki tüccarların birkaçıdır.