Isparta-Burdur ve civarında adı: Kabak Kemane olarak bilinilir. Bölgede Kabak kemanesinin ilk tanınması 1854’ lerde olur.    Kırım savaşının patlak verdiği yıllardır. Askerlik şubeleri yoğunlukla yaşa başa bakmadan erkeklerin askere yazıldığı yıllardı. Osmanlı Padişahı Abdülmecid efendidir. Isparta ve Burdur birlikte, tek mutasarrıf valilikle yönetildiği zamanlardan bahsediyorum. Isparta ve Burdurlular valinin adını “ Yorganlı Kaymakam (Vali) “olarak adlandırırlardı. Mutasarrıf Isparta-Burdur valisinin makam atı olarak iki katırı vardı. Gülabi ve Gülsabi adlarını taşıyordu.  Memleket işlerini takip etmek için halk arasındaki iş gezintilerinde katırının sırtına binerdi.   Vali Bey yaşlıydı. Kısa aralıklarla vatandaş teftişlerinde gündüzleri de uykuya dalar. Her daim Gülabi Katırı’ nın (Palan) semerine sarılı yorganıyla en yakın camiye girip namazını kılar. Arkasından camide kısa süreli yorganını sırtına alır, uyuya kalır. Uyanınca da İş gezintisine devam edişini Isparta ve Burdurlular pek yadırgamazlar.  Mutasarrıf Vali’nin gerçek adı: Hasan Rüştü Efendidir. Mevlevi cemaatine yatkındı. Memleket işlerine tam hâkim değildi. Bu durumdan faydalanalar az değildi. Çıkarcılar işbaşındalardı.  Hatta Isparta ve Burdur’un varlıklı ileri gelenleri çocuklarını Kırım savaşına göndermek istemezler. Bir şekilde Isparta, Burdur’dan savaşa katılacak kalburüstü ailelerin asker adayı çocuk ve torunlarının adlarını liste dışı bırakırlar. Vali Bey bu durumdan rahatsız olmaz.   Şikâyetler Saltanat makamına kadar gidince durum değişir. İstanbul’ dan Moralı Mehmet Paşa adlı bir Osmanlı paşası iddiaları sorgulamak için Burdur ve Isparta’ya gönderilir.  Gerçek suçlular yerine masumlar cezalandırılır.  Hacı Ethem oğlu Hacı Ali Ağa, Müderris İrfan Efendi, Yılanlı oğlu Hasan ve oğlu Abdullah beyler, Alay emini M. Hilmi efendi, Rum kökenlilerden: Doktor Gümüşoğlu Hacı ve İlya ağalar, Emniyetçi sınıfından hazineci Kör Mustafa sorgulanır. Burdur’ dan Ulisoğlu, Rum cemaatinden Esostaslıoğlu Luka Ağa gibiler sürgün yerler. Osmanlı adası Rodos’ a bir yıllık ceza olarak sürgüne gönderilirler.   Güya yolsuzluk iddiaları yeni bitmişti. Sorgulamadan sonra Moralı Ahmet Paşanın binek atlarına yüklenen hediyeler yüzünden hayvanlar zor yürüyorlardı. Isparta ve Burdurlular misafir Paşayı memnun ettiler.  Yine: Miskizade Pazara Ağası Hacı Mustafa, Kürt Hasan oğulları hacı Ali ve Hacı Emin, Damgacızade Mehmet ve Hüseyin ağalar ile Alâybeyzade İbrahim, Çalık (Çallı) Hacı Ali ağaların arka arkaya bir hafta içinde öldükleri yine bu dönemde olur.   Hızlı ölümler arka arkaya gelir. Burdur ve Isparta halkından bazıları Gök Maviliği inancı anlayışı gelişir. Şaman dininden kalan bir ruhsal sığınma döngüsüne katılırlar. Derler ki: Burdur-Isparta semalarında “kötü Ruhlar gezinmekte” görüşü yaygınlaşır.                                                                     ***                1854’ lü yılların vaziyeti görünümünün anlatımına devam edelim.   Alman Sivil papaz-Gezgin Peterman1853’ te Isparta ve Burdur bölgesine gelir.                 Ispartalıların Kılkıyak adını verdikleri Kabak Kemane sanatçısı ve imalatçısı Isparta Acemi Ligori ile tanıştırılır. İğneci (Kurtuluş) mahallesindeki Acemhan’ da yer alan esnaf Ermenilerin dükkânlarına uğrar. Gezgin Alman Papaz 1856’ larda Almanya’ya döndüğünde gezi-hatıralarını kaleme alır.    Isparta ve Burdurlular kendisini Kılkıyak Ligori adını verdiklerini gezgin Alman’a da söylerler. Isparta, Burdur havalisinde Kılkıyak Ligori’ den Oğuz-Türkmen ailelerin istekleri olur. Orta Asya mani ve Türkilerini Maşalalı (Meydan ateşi ile eğlenilen) düğünlerde çalması istenir.  Medrese hocalarının müzikli, maşala düğünlerinin yapılmasını yasak koymalarına rağmen; düğün sahipleri varlıklı ailelerden olması nedeniyle bu yasak delinir.                                            Gezgin Alman’a Maşala (Ateş yakılarak müzikli gece eğlenceli) düğünlere katılması istenir. Misafir Peterman söz konusu düğünlere katılma isteğini de gizlemez.   Ligori adını taktıkları Acem Ermeni’ si sanatçının dükkânına getiren de aynı mahallede Acemhan dışında dükkânı olan birisidir. Müslim Tellal Ömeroğlu sucuk, pastırma, tuzlama balık, et ürünleri satıcısı (Şarküteri) dır. Alman misafiri iki hafta Isparta ve Burdur’u gezdirir. Şakir ağayla birlikte Kabak kemane tanıtılır.   Kılkıyak Ligori’ nin dükkânına gelirler. Gün boyu bir-iki hafta sohbet eden Alman Gezgin söz konusu müzik aletinin nasıl çalındığını öğrenmeye çalışır.                                                                               Müzisyen Acem Ermeni’si Kılkıyak Ligori Dere Mahallesi Bezirgân Düldül Ayağı Kanlıkoz bölgesinde kendiliğinden yetişen kabakları toplayıp güzel sesli müzik aleti haline nasıl getirdiğini Alman gezgine anlatır. Kemane tellerini de Cerid oğlu Ali'nin beygirlerinden elde ettiğini söyler. Kemaneye gerilen teller Geven reçinesi sürülme sırrını gezgine anlatılır.   Kılkıyak Ligori’ nin çaldığı kabak kemaneden başka def ve sesi güzel bir türkücü de yer alıyordu. Ligori’ nin biraz kafadan hasta olarak bilinen Müslim Gıygıy Hesna idi. Eşi erkekleri eğlendirirken kendisi de gelen bayan davetlileri ı Kabak kemanesiyle eğlendirirdi.  Medrese hocalarınca: Bayanın çalgı çalmasının dinen sakıncalı görülmekte” yasak görüşüne karşın Bayan Gıygıy Hesna bu yasağı dinlemez.                                                                           ***  Alman gezgin gezgin-hatıra’’ sında ilginç düğün anlatıları da var.  1884’ün son mevsimlik Maşalalı düğünü edilir. Alman gezgin de davet edilir. Çelebiler mahallesinden Damgacızade Hasan Ağan’ ın torunu Ömer’miş. Def çalan ve Kılkıyak Ligori ise Isparta Acemi (Ermeni’si) düğüne gelen erkek davetlileri eşi Gıygıy Hesna adlı bayan sa kadınları eğlendirdiği anılarda anlatılır.   Rum Tatros oğlu Sudri (Sadri) bülbül sesli olduğunu gezi anılarında yazan Alman gezgin Sadri’nin İslam’ı seçtiğini yazmış.  Sadri’nin mescitlerde İslami ilahileri okuduğunu, Pazar kiliselerinde de bu kez Hz. İsa ilahilerini seslendirdiğini belirtmiş.   Helvacı Top Osman'ın oğlu Hafız Mustafa, Kaçkınoğlu (Kaçkınzade) İsmail'in oğlu Kadir Osman, Kepecioğlu Hüseyin Halil çocuklarının maşalalı (gece düğün evine yakın meydan da eğlenceli, (ateş yakılarak eğlenceli) düğünlerini arka arkaya Alman gezgin izlemiş.                     Onların misafiri olmuş. Araştırmalarına göre maşalalı (gece eğlenceli) düğün Şaman Türklerinden alınma bir düğün eğlence geleneği imiş. (Yazımı devamı gelecek) Araştırma Bayram AYGUN-2024 Isparta